آیه 83 سوره یونس

فَما آمَنَ لِمُوسى‌ إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلى‌ خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلائِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ (83)

بعد از آن مؤمنين به موسى را بيان فرمايد:

فَما آمَنَ لِمُوسى‌: پس ايمان نياوردند و تصديق ننمودند موسى عليه السّلام را در ادعاى نبوت و ظهور آيات و معجزات ظاهره. إِلَّا ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ‌: مگر فرزندانى از قوم موسى عليه السّلام، يعنى بنى اسرائيل. نزد ابن عباس‌ «2» ششصد هزار بودند از اولاد يعقوب و هفتاد و دو نفر كه به مصر آمدند. نزد مجاهد «3» فرزندان قوم موسى هستند كه بر آنها مبعوث شد پدرانشان مردند و ايمان نياوردند، لكن پسران تابع موسى شدند. نزد بعضى‌ «4» مراد كسانيند كه مادرانشان از بنى اسرائيل و پدران از قبطيها بودند. و تعبير به ذريه به جهت تصغير و قلت عدد است. قول دوم در معنى آيه: آنكه ايمان نياوردند به موسى عليه السّلام مگر اولادانى از قوم فرعون مانند آسيه زن فرعون، و ماشطه دختر او، و زن خازن فرعون، و حزبيل مؤمن آل فرعون. و تعبير به ذريه به جهت آنكه اولاد كافران و منسوب به پدران بودند. خلاصه اين جماعت ايمان آوردند. عَلى‌ خَوْفٍ مِنْ‌

«1» مجمع ج 3 ص 126.

«2» مجمع ج 3 ص 127.

«3» همان مدرك.

«4» همان مدرك.

ج5، ص 378

فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ‌: در حالتى كه ترسناك بودند از فرعون و اشراف و رؤساى ايشان اينكه خارج كنند آنها را از دين، يعنى وادار نمايند به محنتها و مشقتهائى كه تحمل صبر نداشته باشند و بدان سبب از دين خارج شوند؛ يا ترس از عذاب يا كشتن را داشتند. وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ‌: و بدرستى كه فرعون هر آينه ياغى و طاغى شد در زمين مصر و اطراف آن. وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ‌: و بتحقيق او از متجاوزين از حد و مسرفين بود در كفر و سركشى و ظلم و فساد به حدى كه ادعاى ربوبيّت و استرقاق نمود اسباط انبياء را.

فَما آمَنَ لِمُوسى‌ إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلى‌ خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلائِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ (83) وَ قالَ مُوسى‌ يا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ (84) فَقالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (85) وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكافِرِينَ (86)

ترجمه‌

پس ايمان نياوردند بموسى مگر فرزندانى از قوم او با ترس از فرعون و جماعتشان كه سياست كند ايشانرا همانا فرعون هر آينه غالب بود در زمين و همانا او بود از اسراف كنندگان‌

و گفت موسى اى قوم من اگر هستيد كه ايمان آورديد بخدا پس بر او توكّل كنيد اگر هستيد منقادان‌

پس گفتند بر خدا توكّل كرديم پروردگار ما مگردان ما را مقهور از براى گروه ستمكاران‌

و نجات ده ما را برحمت خود از گروه كافران.

تفسير

پس از ظهور معجزات بدست حضرت موسى عليه السّلام ايمان نياوردند بآنحضرت در بدو امر مگر عدّه‌اى از جوانان بنى اسرائيل و بنابراين ضمير در قومه راجع به موسى عليه السّلام است و محتمل است راجع باشد به فرعون چنانچه گفته‌اند آنها جماعتى بودند از قبطيان كه از طرف مادر از بنى اسرائيل بودند در هر حال ايمان ايشان مقرون بود بترس از فرعون و كسان خودشان كه بزرگتر بودند و متابعت از فرعون مينمودند كه مبادا آنها را از دين حقّ باز دارند به اذيّت و آزار چون فرعون مقتدر و قهّار و جبّار بود در زمين مصر و متجاوز و متعدّى و متكبّر بود نسبت بمردم خصوصا بنى اسرائيل كه با آنها برسم بندگى رفتار مينمود تا حدّيكه ادّعاء خدائى كرد و حضرت موسى عليه السّلام به اهل ايمان فرمود اگر واقعا بخدا ايمان داريد و او را بكمال قدرت و رحمت و رأفت بر بندگان خصوصا اهل ايمان شناخته‌ايد پس بر او اعتماد و توكّل و به اولياء او تمسّك و توسل نمائيد تا شما را از شرّ دشمنان حفظ فرمايد و دين و دنياى شما مأمون گردد اگر در برابر او امر الهى مطيع و منقاد و راضى برضا و تسليم بقضاء او باشيد پس آنها با توسل و توكل روى نياز بدرگاه قادر كار ساز نموده از خداوند خواستند كه ايشانرا از تحت نفوذ و قدرت و قهر و غلبه و شكنجه و اذيّت و آزار فرعون و فرعونيان خارج فرمايد و زير دست ستمكاران ننمايد كه بتوانند آنها را از عمل بوظيفه الهيّه خودشان باز دارند و بگويند اگر اينها كرامتى نزد خدا داشتند خداوند ما را بر آنها مسلّط نمينمود چنانچه قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه ميگفتند و در خاتمه با توسل برحمت رحيميّه طلب نجات خودشان را از دست كفّار تأكيد و تقرير

جلد 3 صفحه 39

نمودند و محتمل است مراد از رحمت مظهر اتمّ آن باشد كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و آل اطهار اويند و در شدائد مأمور بتوسل بايشان بودند.

فَما آمَن‌َ لِمُوسي‌ إِلاّ ذُرِّيَّةٌ مِن‌ قَومِه‌ِ عَلي‌ خَوف‌ٍ مِن‌ فِرعَون‌َ وَ مَلائِهِم‌ أَن‌ يَفتِنَهُم‌ وَ إِن‌َّ فِرعَون‌َ لَعال‌ٍ فِي‌ الأَرض‌ِ وَ إِنَّه‌ُ لَمِن‌َ المُسرِفِين‌َ (83)

‌پس‌ ايمان‌ نياوردند ‌از‌ ‌براي‌ موسي‌ مگر ذرّيه‌ ‌از‌ قوم‌ ‌او‌ ‌با‌ خوف‌ ‌از‌ فرعون‌ و اجزاء و رؤساء ‌آنها‌ اينكه‌ ‌آنها‌ ‌را‌ برگردانند و منصرف‌ كنند ‌از‌ دين‌ موسي‌ و بدرستي‌ ‌که‌ فرعون‌ ‌هر‌ آينه‌ علو و بلندپروازي‌ كرد ‌در‌ روي‌ زمين‌ و محققا ‌او‌ ‌هر‌ آينه‌ ‌از‌ زياده‌روي‌ كنندگان‌ ‌بود‌.

فَما آمَن‌َ لِمُوسي‌ ‌يعني‌ ايمان‌ بخدا ‌که‌ بنفع‌ موسي‌ ‌باشد‌ كسي‌ ايمان‌ نياورد

جلد 10 - صفحه 441

إِلّا ذُرِّيَّةٌ مِن‌ قَومِه‌ِ ‌در‌ مرجع‌ ضمير قومه‌ اختلاف‌ كردند بعضي‌ گفتند حضرت‌ موسي‌ و مراد بني‌ اسرائيل‌ هستند زيرا اسرائيل‌ حضرت‌ يعقوب‌ ‌بود‌ و دوازده‌ پسر داشت‌ ‌از‌ ‌هر‌ كدام‌ نسل‌ زيادي‌ بوجود آمد ‌که‌ دوازده‌ سبط ناميدند و تعبير بذريه‌ ‌از‌ قوم‌ اشاره‌ بجوانهاي‌ ‌آنها‌ ‌است‌، و اما بزرگان‌ و آباء ‌آنها‌ هنوز ايمان‌ نياورده‌ بودند، و ممكن‌ ‌است‌ مراد ‌اينکه‌ ‌باشد‌ نه‌ قوم‌ ‌که‌ ذراري‌ يعقوب‌ بودند ايمان‌ آوردند و ‌اينکه‌ احتمال‌ اقرب‌ ‌است‌، و بعضي‌ گفتند مرجع‌ ضمير فرعون‌ ‌است‌ ‌که‌ قبطيان‌ باشند و ‌آنها‌ جوانهايي‌ بودند ‌که‌ پدران‌ ‌آنها‌ ‌از‌ قبطيان‌ بوده‌ و مادران‌ ‌آنها‌ ‌از‌ بني‌ اسرائيل‌ تابع‌ مادران‌ شدند، و بعضي‌ گفتند سحره‌ بودند ‌که‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ ‌از‌ قبطيان‌ بودند. و بالجمله‌ ‌اينکه‌ ايمان‌ ‌در‌ ابتداء امر بوده‌ و الّا ‌بعد‌ ‌از‌ زماني‌ تدريجا بسياري‌ ‌از‌ بني‌ اسرائيل‌ و قبطيان‌ قبل‌ ‌از‌ طوفان‌ ايمان‌ آوردند و اينها ‌که‌ ايمان‌ آوردند ‌هم‌ عَلي‌ خَوف‌ٍ مِن‌ فِرعَون‌َ وَ مَلَائِهِم‌ و مراد ‌از‌ ملاء جمعيت‌ لشكري‌ و كشوري‌ و درباري‌ و رؤساء قبطيان‌ بودند، و تعبير بضمير جمع‌ و نفرمود ملائه‌ ‌يعني‌ ملاء قبطيان‌ أَن‌ يَفتِنَهُم‌ ‌يعني‌ منصرف‌ كنند و برگردانند بشكنجه‌ و ظلم‌ و اذيت‌ ‌تا‌ ناچار شوند و برگردند ‌از‌ ‌اينکه‌ قسمت‌ خائف‌ بودند چون‌ قوت‌ و قدرت‌ ‌با‌ ‌آنها‌ ‌بود‌.

وَ إِن‌َّ فِرعَون‌َ لَعال‌ٍ فِي‌ الأَرض‌ِ علوّ بلند پروازي‌ ‌است‌ ‌تا‌ رسيد بجايي‌ ‌که‌ ‌گفت‌ أَنَا رَبُّكُم‌ُ الأَعلي‌ نازعات‌ ‌آيه‌ 24، و مراد ‌في‌ الارض‌ ‌ يا ‌ ارض‌ مصر ‌بود‌ ‌ يا ‌ جنس‌ ‌يعني‌ روي‌ زمين‌ ‌از‌ مصر و آنچه‌ ‌در‌ قلمرو ‌او‌ بوده‌.

وَ إِنَّه‌ُ لَمِن‌َ المُسرِفِين‌َ اسراف‌ ‌در‌ ظلم‌ و قتل‌ و طغيان‌ و تعدي‌ و تجاوز ‌که‌ اسراف‌ ‌در‌ مباحات‌ حرام‌ ‌است‌ چه‌ رسد باسراف‌ ‌در‌ معاصي‌ آنهم‌ اينگونه‌ معاصي‌.

442

]

(آیه 83)- سومین مرحله مبارزه موسی با طاغوت مصر: در آغاز وضع نخستین گروه ایمان آورندگان به موسی را بیان می‌کند و می‌گوید: «بعد از این (ماجرا) هیچ گروهی به موسی ایمان نیاوردند مگر گروهی از فرزندان قوم او» (فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ).

این گروه کوچک و اندک که به مقتضای ظاهر کلمه «ذُرِّیَّةٌ» بیشتر از جوانان و نوجوانان تشکیل می‌شدند، تحت فشار شدیدی از ناحیه فرعون و اطرافیانش قرار داشتند، و هر زمان «از این بیم داشتند که دستگاه فرعونی (با فشارهای شدیدی که روی مؤمنان وارد می‌کرد) آنان را وادار به ترک آیین و مذهب موسی کند» (عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ).

چرا که «فرعون مردی بود که در آن سرزمین برتری جویی داشت» (وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ).

«و اسرافکار و تجاوزکار بود» و هیچ حد و مرزی را به رسمیت نمی‌شناخت (وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ).